An Dúlra & an Fiadhúlra
Réamhrá
Is éard atá i gceist leis an bhfocal bithéagsúlacht go bunúsach ná éagsúlacht na beatha a bhíonn le fáil in áit ar leith. Tá meascán uathúil speiceas i bportaigh mhóna, agus cé nach bhfuil an oiread bithéagsúlachta acu agus atá ag foraois bháistí thrópaiceach, tá siad chomh tábhachtach céanna, agus tá siad faoi bhagairt freisin. Tá riachtanais shonracha ag an gcuid is mó de phlandaí agus d’ainmhithe chun maireachtáil. Is sampla den scoth é príomhbhloc tógála na bportach, an caonach móna, mar nach n-éireoidh leis ach ar thalamh aigéadach báite. Cuireann sé seo agus go leor plandaí eile leis an mbithéagsúlacht trí nideoga éiceolaíochta ar leith a shealbhú sa chóras portaigh. Gnáthóg a thugtar ar an nideog seo. Is féidir le daoine a chuireann isteach ar ghnáthóga éifeacht a bheith acu ar a mbithéagsúlacht nádúrtha trí mhéadú nó laghdú a dhéanamh ar líon na speiceas atá ann. In ainneoin baint mhóna san am atá caite, tá i bhfad níos lú forbartha déanta ar Phortach Chlóirthigh ná mar atá déanta ar go leor portaigh ardaithe eile in Éirinn agus tá sé fós fágtha mar a bhí den chuid is mó. Mar thoradh air seo, tá éagsúlacht shaibhir de ghnáthóga nádúrtha agus speicis bhogaigh ann.
Tá comhpháirteanna tipiciúla de phortach ardaithe i bPortach Chlóirthigh; tulóga, loig, borrfháis agus faichí. Tá gnéithe topagrafacha thar a bheith uathúil ann freisin nach bhfuil coitianta i ngach portach ardaithe. Is limistéir oscailte uisce iad maothchórais atá níos saibhre ó thaobh na gcothaitheach de mar go gcothaítear iad le screamhuisce agus is féidir leo tacú le speicis phlandaí alcaileacha agus bithéagsúlacht fhoriomlán an cheantair a mhéadú dá réir. Tá Loch Mhic Sheanlaoich ar an mBruach Thiar agus an Loch Rua ar an mBruach Thoir. Fásann Coillearnach Portaigh Dhúchasach, ina bhfuil an Bheith Chlúmhach (Betula pubescens) den chuid is mó, i gceantar borrfháis in aice le Loch Mhic Sheanlaoich. Is gnáthóg tosaíochta í seo atá neamhchoitianta agus faoi chosaint faoi reachtaíocht an AE.
Plandaí
Tá flóra an phortaigh ardaithe an-uathúil. Ní iondúil gur áit mhaith í móin bháite agus aigéadach do phlandaí, ach tá Portach Chlóirthigh clúdaithe le plandaí. Sin mar go bhfuil go leor acu tagtha in oiriúint go speisialta chun fás i ndrochthalamh.
Is é an caonach móna gan amhras an planda is tábhachtaí ar an bportach. Tugtar an tógálaí portaigh air freisin mar gurb é an príomhphlanda déanta móna é sna portaigh ardaithe. Tá tréithe iontacha ionsúiteachta aige agus is féidir leis suas le 20 huaire a mheáchan féin in uisce a choinneáil. Míníonn sé sin cion ard uisce an phortaigh, 95% uisce de ghnáth. Is planda beag ait é. Níl aon fhréamhacha aige agus maireann sé in uisce aigéadach, gan ann ach beagán cothaithigh. Fásann sé trí chothaithigh a shú isteach ó na braoiníní taise san aer. Tá barr an chaonaigh beo ach tá an chuid ag a bhun marbh. Cuidíonn an chuid mharbh leis an gcuid bheo trí uisce a stóráil ina chealla chun é a stopadh ó thriomú amach le linn tréimhsí níos tirime. Tá thart ar 24 speiceas de chaonach móna in Éirinn; fásann 13 díobh seo i bPortach Chlóirthigh. Tá siad cosúil le cairpéad beo ar dhromchla an phortaigh agus tá siad éagsúil ó thaobh datha de. Tá siad le fáil i gcriosanna éagsúla taise ar an bportach. Sna locháin portaigh gheobhaidh tú an Sphagnum cuspidatum, atá gléghlas, agus ar dhromchla an phortaigh tá an Sphagnum magellanicum corcairdhearg agus an Sphagnum papillosum ócair ar nós cairpéad mósáic fliuch. Cruthaíonn an Sphagnum austinii donnrua tulóga plódaithe a ardaíonn an maoschlár os cionn dromchla an phortaigh. Chomh maith leis an gcaonach móna, tá go leor cineálacha eile caonach i láthair i bPortach Chlóirthigh. Cruthaíonn ceann amháin suntasach acu, Leucobryum glaucum, “pioncásanna” a bhíonn pacáilte go docht agus atá in ann fás chomh hard le 50cm. Is féidir an Fraoch Mór a fheiceáil go minic ag fás ar na pioncásanna. Chomh maith leis sin, is é Portach Chlóirthigh an t-aon suíomh in Éirinn gur fios go bhfásann an Caolchaonach Cruibhéid (Tetraplodon angustatus) ann.
I measc na bplandaí suimiúla eile ar an bportach tá bailiúchán de phlandaí feoiliteacha. Sáinníonn agus itheann an drúichtín, an bodán meascáin agus an los borraigh mór a gcreach feithidí.
Meallta ag na “hadharcáin” lonracha a mbíonn boladh milis uathu, tagann cuileog anuas ar an bplanda. Lúbann na gais thar a bheith íogair isteach láithreach, agus an fheithid sáinnithe acu lena ngliú greamaitheach. Bíonn an créatúr ag streachailt chun í féin a scaoileadh amach, ach sáinníonn sí í féin a thuilleadh. I níos lú ná 15 nóiméad tá sí plúchta nó marbh le tuirse. Ansin tosaíonn einsímí sa phlanda ag obair, ag díleá na feithide chun anraith cothaitheach a chruthú chun gur féidir leis an bplanda é a shlogadh siar. Fásann dhá chineál drúichtín ar Phortach Chlóirthigh; bíonn an drúichtín móna (Drosera rotundifolia) le fáil i gceantair níos tirime ina bhfuil pócaí móna lom agus bíonn cailís Mhuire mhór (Drosera angelica), atá níos mó, le feiceáil ag fás i gceantair níos fliche ar nós locháin portaigh agus draenacha fuílligh.
Breathnaíonn an bláth corcra ar ghas caol an Bhodáin Mheascáin tarraingteach, ach tá a dhuilleoga marfach d’fheithidí. Meallann an chuma fhliuch a bhíonn ar an múcas greamaitheach a thagann ó na duilleoga iad – nuair a sheasann siad ar an mbláth; níl aon éalú… Is féidir le himill na nduilleog lúbadh isteach chun tuilleadh den “ghliú” seo a dhoirteadh ar an gcréatúr go dtí go bhfágann a anáil é.
Bíonn bláthanna buí an Lus Borraigh Mór le feiceáil os cionn na locháin portaigh sa samhradh. Bíonn go leor bolgáin bheaga bídeacha ag na duilleoga báite cleiteacha. Úsáidtear iad seo chun feithidí a sháinniú le doras gaiste ar leith agus meicníocht ribe truicir. Nuair a bhaineann an chreach den ribe truicir, osclaíonn an doras gaiste agus súitear an fheithid isteach sa bholgán. Dúnann an doras agus bíonn an créatúr bocht sáinnithe go dtí go ndéanann an planda é a dhíleá sa deireadh.
Is féidir le ceannbháin, planda tipiciúil an phortaigh a d’fhéadfá a rá, an chuma a chur ar an bportach go bhfuil sé faoi bhrat sneachta fiú ar lá grianmhar. Fásann dhá chineál ceannbhán ar Phortach Chlóirthigh. Is é an Ceannbhán Gaelach (Eriphorum vaginatum) an chéad cheann lena cheann clúmhach amháin agus ansin an Ceannbhán Caolduilleach (Eriophorum angustifolium) lena chinn iomadúla cadáis.
Scaipeann an fraoch, planda tipiciúil eile an phortaigh, amach ar na ceantair níos tirime i ndath bándearg domhain ó lár an tsamhraidh ar aghaidh. Is féidir leis an bhFraoch Mór (Calluna vulgaris) atá níos ceannasaí agus níos tiubhe bia a chur ar fáil d’éin agus d’fheithidí ocracha i bhfoirm neachtair, duilleog agus síolta. Sníonn an Fraoch Naoscaí (Erica tetralix) níos caoile a bhealach tríd an bhFraoch Mór agus bíonn bláthanna áille bándearg go maigeanta air i bhfoirm cloigíní.
Is beag contae a bhfuil planda beag portaigh ar a n-armas, ach tá Contae Uíbh Fhailí bródúil as Lus na Móinte. Is féidir é a dhéanamh amach go héasca lena dhuilleoga leathair a mbíonn a n-imill rolláilte agus a bhláthanna míne bándearga. Fásann sé de ghnáth taobh leis an gCaonach Móna agus uaireanta an Mhónóg. Is é Lus na Móinte suaitheantas Chumann Móna na hÉireann (IPS). Mar gheall ar scrios na bportach ardaithe ísealchríocha ar a mbíonn sé ag fás, tá an ball beag seo den teaghlach fraoch sách áitiúil ó thaobh a dháilte in Éirinn.
Tá na circíní (Dactylorhiza maculata) agus an Nuacht Bhallach (Dactylorhiza fuchsii) flúirseach sna ceantair níos tirime agus is minic a dhéanann siad hibridiú. Glacann Magairlín Beag an Fhéileacáin (Platanthera bifolia), lena spíce blátha atá beagnach lonrach, seilbh ar cheantair den chineál céanna. Bíonn an Cuaichín Corraigh (Epicactus palustris) agus an Dédhuilleog (Listera ovata) le fáil ar an dá thaobh den chlárchosán sula dtéann sé suas ar phortach ard.
Bíonn roinnt caor-phlandaí portaigh faoi bhláth ar bharr na gcaonach móna. Sníonn gais na mónóige trí bharr na gcaonach móna agus cuireann siad amach caora dearga ar féidir iad a ithe. Is féidir iad seo a fheiceáil ón gclárchosán. Tá Fraocháin (Vaccinium myrtillus) flúirseach i gcoillearnach an Phortaigh agus cuireann siad bia ar fáil do mhamaigh a théann thar bráid ar nós an Fia Buí. Is féidir Coillearnach an Phortaigh a fheiceáil ón gclárchosán ar an mbruach ard ag breathnú siar ó dheas. Bíonn Lus na Feannóige (Empetrum nigrum) le fáil freisin in aice leis an gcoillearnach.
I measc na bplandaí eile a bhíonn le feiceáil ar Phortach Chlóirthigh tá an Chíb Cheanngheal (Trichophorum germanicum), an Ghobsheisc (Rhynchospora alba), an Báchrán (Menyanthes trifoliata), Sciollam na Móna (Narthecium ossifragum), an Raideog (gála Myrica), an Feochadán Móna (Cirsium dissectum), Fionnán (Molinia caerulea), an Chíb Chruithneachta (Carex panicea), agus na Deirfiúiríní (Polygala serpyllifolia).
Mar thoradh ar ghairbhéal aolchloiche a bheith leagtha faoin gclárchosán ar an bportach íseal in aice le taobh an bhóthair, tá aigéadacht na móna maolaithe agus tá pobail de phlandaí ar maith leo talamh níos alcailí faoi bhláth ann. I measc na bplandaí atá le feiceáil ann tá an Crobh Éin (Lotus corniculatus), Boladh Cnis (Galium verum), Athair Thalún (Achillea millefolium), Ainís Fhiáin (Pimpinella saxifraga), Mealbhacán (Daucus carota), Féar Gortach (Briza media) agus Colaimbín (Aquilegia spp.). Meallann siad go leor feithidí ar nós leamhain, féileacáin, beacha, beacha gabhair agus ciaróga go háirithe nuair a bhíonn siad faoi bhláth. Saibhríonn a láithreacht bithéagsúlacht fhoriomlán an cheantair.
Léicin
Baineann léicin agus fungais lena ríochtaí féin atá scartha ó ríocht na bplandaí. Is beag fungas atá le fáil ach is minic a fheictear an beacán bearaigh donn ag fás ar bharr an chaonaigh móna. Is díol suntais iad an pobal léicean. Is orgánaigh bheo neamhghnácha iad léicin. Is tacar iad de dhá nó trí orgánach beo a bhfuil gaol siombóiseach eatarthu. Is fungas é an páirtí ceannasach agus is féidir leis maireachtáil le ceachtar algaí nó cianabaictéir nó leis an dá cheann. Cuireann an ceann deireanach sin an chuid fhótaisintéiseach ar fáil don léicean. Is iad na léicin Cladonia na príomhchineálacha a fhásann ar dhromchla an phortaigh. Tá cuma liath orthu. Is iad na cinn is soiléire an caipín dearg (Cladonia floerkeana) lena bhioranna geala dearga. Bíonn sé le fáil ar thailte níos tirime agus níos suaite agus an léicean réinfhia (Cladonia portentosa) ar féidir leis fás i dtoim mhóra cosúil le spúinsí ar thailte níos fliche agus níos tirime araon. Ag féachaint ar an léicean seo trí lionsa láimhe, tagann an chuma “beannach” chun solais. Nuair a bhíonn sé fliuch, bíonn uigeacht bhog spúinseach ag an léicean réinfhia ach tá sé briosc agus garbh nuair a bhíonn sé triomaithe amach. Tá léicin i measc na rudaí beo is sine ar domhan agus san am atá caite baineadh úsáid astu le haghaidh go leo rudaí, mar shampla chun ruaim nó antaibheathaigh a dhéanamh agus úsáideadh cuid acu fiú mar ábhar pacála le haghaidh mumaithe ársa na hÉigipte.
Ainmhithe
Is tearmann d’inveirteabraigh é Portach Chlóirthigh. Ar lá breá samhraidh is iomaí snáthaid mhór is féidir a fheiceáil ag imeacht thar de ruathar agus ag gluaiseacht go réidh os cionn locháin an phortaigh. B’fhéidir go mbreathnaíonn a sciatháin trédhearcacha agus a gcoirp ildaite go hálainn, ach is ionsaitheoirí luíochán scanrúla iad seo. Tugann siad a gcreach faoi deara lena 30,000 lionsa súl agus tá siad in ann eitilt ag luasanna de suas le 30 míle san uair. Is gleacaithe iontacha iad seo san aer. Tá siad in ann eitilt i ngach treo agus a bheith ar foluain níos fearr ná aon héileacaptar! Is minic a fheictear an ruagaire ceathairbhallach (Libellula quadrimaculata), an Seabhcaí Coiteann (Aeshna juncea) agus an Sciobaire Coiteann (Sympetrum striolatum). Tá tuairisc de Scimire na Sruthlán (coerulescens Orthetrum), snáthaid mhór bhánghorm, ó limistéar maothaithe. Feictear an Bhéchuil go coitianta freisin agus tá tuairisc den Rinnghorm Beag (Ischnura pumilio) ar Phortach Chlóirthigh.
Fíonn mórán damhán alla a neadacha sa fhraoch agus san fhásra máguaird agus iad réidh lena gcreach a ionsaí. Is é damhán an Rafta (Dolomedes fimbriatus) an damhán alla is mó in Éirinn. Níl sé le fáil ach i bportaigh agus ní fhíonn sé líon. Ina áit sin, fanann sé ar imeall locháin; airíonn sé creathadh ar bith ar dhromchla an uisce ó chreach féideartha trína chosa tosaigh íogair. D’fhéadfadh mí-ádh a bheith ar an gcreach bualadh le damhán an Rafta agus é ag rith go tapa ar dhromchla an uisce agus é sna sála aige. Tugtar Íosa Críost ar dhamhán an rafta freisin mar gheall go bhfuil sé in ann siúl ar uisce.
Cuireann fásra an phortaigh bia agus foscadh a bhfuil géarghá leo ar fáil do leamhain. Tá go leor ribí dubha ar bholb gléghlas an Impire (Saturina pavonia) a chabhraíonn leis bogadh thart i ngan fhios. Tá cleas ag an Impire fásta a chuidíonn leis éalú ó bheith ite. Luíonn sé lena sciatháin oscailte amach go cothrom chun na ceithre shúilbhall bhagracha a thaispeáint agus is féidir leis iad a chroitheadh chun faitíos i ndáiríre a chur ar chreachadóir! Tá tuairisc de leamhan neamhchoitianta, an Leamhan Clúmhach Dubh (Dicallomera fascelina) i bportach Chlóirthigh, chomh maith leis an bhFraochán Mór (Coenonympha tullia), speisialtóir móinteáin eile. Bíonn an t-aon fheithid chosanta in Éirinn, an Fritileán Réisc (Euphydryas aurinia), le fáil ann freisin. Fásann a bhia-phlanda ar leith, Odhrach Bhallach (Succisa pratensis) anseo. Tá go leor feithidí eile ann lena n-áirítear beacha gabhair, ciaróga agus dreoilíní teaspaigh. Is é Portach Chlóirthigh an t-aon suíomh in Éirinn gur fios go bhfuil dhá speiceas neamhchoitianta de mhíoltóga beaga ann, agus Máirín na smeach.
Críochnaíonn dhá ainmhí amfaibiach; an Frog Coiteann (Rana temporaria) agus an Earc Luachra (Lissotriton vulgaris) a saolré sna locháin portaigh agus ar dhromchla an phortaigh. Is speicis chosanta iad an dá cheann.
Speiceas spéisiúil eile a fheictear go minic is ea an Laghairt Choiteann (Lacerta vivipara), an t-aon reiptíl dhúchasach in Éirinn, a bhíonn ag déanamh bolg le gréin ar an gclárchosán ar lá te grianmhar. Rud atá neamhghnách do reiptílí, tugann an Laghairt Choiteann laghairtí óga ar an saol, seachas uibheacha a bhreith. Tá siad thart ar 10cm go 16cm ar fad. Nuair a bhaintear geit astu, tá cumas iontach acu ligean dá n-eireaball titim, rud a thugann deis dóibh éalú ó chreachadóir a bheadh curtha dá bhuille ag an eireaball, go háirithe ó tharla gur féidir leis bíogadh tar éis dó titim. Fásfaidh ceann nua ar an laghairt le himeacht ama. Chomh maith le tailte móna, maireann siad freisin i ngnáthóga cósta agus coille.
Is éin ar leith cuid de na héin a bhíonn le fáil ar phortaigh. Tá cosa fada ag lapairí ar nós an Chrotaigh (Numenius arquata) agus na Naoscaí (Gallinago gallinago) agus mar sin tá siad oiriúnaithe go speisialta do mhaireachtáil i mbogaigh ar nós Phortach Chlóirthigh. Tá stádas deargliostaithe ag na Crotaigh Chónaitheacha in Éirinn; tá an-imní faoina gcaomhnú mar gheall ar an meath tapa ar a líon le blianta beaga anuas. Ar an dea-uair, tá caomhnú Phortach Chlóirthigh tar éis gnáthóg a chur ar fáil don chrotach pórúcháin. I mí na Bealtaine agus an Mheithimh is glóraí a bhíonn siad agus bíonn a nglaoch suntasach “cur laoi” “cur laoi” le cloisteáil ag teacht aníos ón bportach. Cuireann an Naoscach fuaim shuntasach drumadóireachta uaidh agus é i mbun eitiltí taispeána. Mar a tharlaíonn sé, is crith í an fhuaim ón ngaoth ag séideadh trí na cleití righne ar a eireaball. Phóraigh an Meirliún (Falco columbarius), an t-éan creiche is lú in Éirinn, ar Phortach Chlóirthigh. Bhíodh a nead á dhéanamh aige ar an talamh ach anois maireann de ghnáth i gcrainn. Tá sé ina mháistir ar an ionsaí gan choinne, ag teacht isteach go híseal agus ag sciobadh leis a chreach, sula ndéanann sé é a phiocadh agus a cheann a bhaint de ar bhollán nó ar chuaille claí. Tá sé in ann éin atá ceithre huaire níos troime ná é féin a ghabháil, bheadh sé go héasca in ann déileáil le Naoscach. Éiríonn Fuiseoga (Alauda arvensis) aníos ón talamh go hard sa spéir (airde aisteach de 50 go 100 méadar!) agus bíonn siad ag ceol gan stad go dtí go dtagann siad anuas le cruinneas paratrúipéara ar ais go talamh. Tá siad in ann a n-amhrán a chanadh ar feadh tréimhsí fada ama agus chualathas iad ag canadh ar feadh suas le leathuair an chloig gan stad.
I measc na n-éan eile a bhíonn le feiceáil agus le cloisteáil ar an bportach tá an Creabhar (Scolopax rusticola), lacha Mallard (Anas platyrhynchos), an Riabhóg Mhóna (Anthus pratensis), an Caislín Cloch (Saxicola torquata), an Pocaire Gaoithe (Falco tinnunculus) agus i rith an tsamhraidh is féidir an Fháinleog (Hirundo rustica) agus an Gabhlán Gaoithe (Apus apus) a fheiceáil ag eitilt os cionn an phortaigh agus ag beathú ar fheithidí ón aer. I measc na gcuairteoirí imirceacha geimhridh tá Cromán na gCearc (Circus cyaneus) agus an tUlchabhán Réisc (Asio flammeus). Chomh maith leis an bhFabhcún Gorm (Falco peregrinus), tá siad feicthe agus iad ag seilg os cionn an phortaigh. Bhíodh cearca fraoigh (Lagopus lagopus) agus an Ghé Bhánéadanach Ghraonlannach (Anser albifrons flavirostris) le fáil ar an suíomh ach tá siad imithe in éag go háitiúil anois.
Is gnách le mamaigh mhóra an portach a úsáid níos minice mar thalamh seilge nó mar thalamh beathúcháin, ach déanann an Giorria Sléibhe Éireannach (Lepus timidus hibernicus) a bhaile ar a dtugtar leaba dhearg ann, spás atá cuasaithe i measc fhásra an phortaigh. Fo-speiceas ar leith de ghiorria sléibhe is ea an giorria sléibhe Éireannach atá dúchasach d’Éirinn. Ceaptar go bhfuil sé anseo ó roimh an Oighearaois dheireanach, agus d’fhéadfadh sé gurb é an mamach is sine dá mhaireann sa tír é. Murab ionann agus a ghaol in Albain agus in áiteanna eile, fanann a chóta donn i rith na bliana. Breathnaíonn sé anois go bhfuil sé faoi bhagairt mar gheall go bhfuil athruithe ar úsáid talún ag dul i bhfeidhm ar a ghnáthóg, agus tá laghdú mór tagtha ar a líon le 30 bliain anuas. Sna limistéir choille atá díreach timpeall ar an bportach tá Sionnaigh (Vulpes vulpes), Broic (Meles meles) agus Cait Chrainn (Martes martes). Is dreapadóir den scoth an Cat Crainn. Baineann sé leis an bhfine Mustelidae, a áiríonn freisin an madra uisce, an easóg, an mhinc agus an broc. Tá cuma cait air ach le ceann níos cothromaí atá níos bioraí. Tá cosa fada faoi agus tá a eireaball fada agus clúmhach, i bhfad níos clúmhaí ná eireaball iora rua. Tá dath saibhir donnrua ar a chóta le smig agus cliabhrach ar dhath an uachtair. Is feoiliteoirí iad agus den chuid is mó is ainmhithe beaga agus éin bheaga a bhíonn siad ag seilg. Má bhíonn ocras orthu, cuireann siad lena n-aiste bia le torthaí agus inveirteabraigh.
Tugann fianna buí (Dama dama) cuairt ar an bportach freisin mar is léir ó chac a fheictear go minic in aice le toim fraochán. Feictear lorg cos madra uisce uaireanta in aice le seandraenacha. Ceaptar go bhfuil siad ag lorg eascann a chríochnaíonn suas uaireanta sna draenacha de thimpiste.
